Van 8 naar 81, overheid maakt grote sprong in AI

Wat de overheid doet met AI

Gemeenten lopen voorop met 34 toepassingen, ruim 40% van het totaal. Dat is logisch. Er zijn 342 gemeenten in Nederland, allemaal met vergelijkbare dienstverlening. Een chatbot die werkt in Utrecht kan in principe ook werken in Eindhoven.

Maar hier zit een opvallend patroon. Van alle toepassingen is 78% gericht op medewerkers. Chatbots die helpen bij het samenvatten van documenten, het beantwoorden van interne vragen, het verwerken van kennis. Slechts 17% richt zich direct op de burger [1].

Die keuze is bewust. Door AI eerst intern in te zetten, bouwt de overheid ervaring op zonder direct risico voor burgers. Organisaties bieden medewerkers steeds vaker een eigen chatbot aan om ongecontroleerd gebruik van ChatGPT tegen te gaan. Verstandig, maar het betekent ook dat de burger voorlopig weinig merkt van de AI-investeringen.

Wat wél goed gaat is samenwerking. GEM, het samenwerkingsverband van 25 gemeenten, ontwikkelt een gezamenlijke chatbot. Open source, publiek geld dus publiek beschikbaar. En steeds meer organisaties stellen de maatschappelijke opgave centraal in plaats van de technologie.

Waar het wringt is dat van meer dan de helft van de toepassingen de risicoclassificatie nog onbekend is [1]. En de datahuishouding is vaak niet op orde. "Als we de chatbot op onze website zetten, moeten de webpagina's allemaal up-to-date zijn, anders gaat de bot gekke dingen zeggen," aldus een respondent [1].

Maar wie levert dit eigenlijk?

Microsoft, Google en OpenAI leveren goede technologie. Bewezen, gedocumenteerd, direct inzetbaar. Voor een gemeente die morgen aan de slag wil is de keuze begrijpelijk. De modellen werken, de contracten liggen er vaak al, de IT-afdeling kent de omgeving.

Maar een respondent uit het TNO-onderzoek verwoordt het scherp. "In mijn beleving bij de Nederlandse overheid, dat we de Microsoft fuik ingelopen zijn. Nu merk je dat we opnieuw op een soort kruispunt staan." [1]

De cijfers bevestigen dat beeld. Van 54% van de toepassingen weten we zeker dat ze draaien op Amerikaanse technologie. Van 42% is de herkomst onbekend. Slechts 4% is aantoonbaar Europees [1]. OpenAI, Meta, Microsoft, Google domineren. De Europese alternatieven zijn op één hand te tellen, namelijk DeepL en Mistral. En respondenten geven aan dat die Europese opties kwalitatief nog niet op niveau zijn [1]. Dat klopt deels. Maar kwaliteit groeit met gebruik. Zonder klanten blijven alternatieven achter.

Waarom dit ertoe doet

De vraag is niet of Big Tech goede tools levert. Dat doen ze. De vraag is of we álles daar willen neerleggen. In het huidige geopolitieke klimaat is dat meer dan een technische keuze.

Elke euro die naar Silicon Valley gaat, zijn euro's die niet landen bij Nederlandse AI-bedrijven. Geen omzet, geen groei, geen track record om de volgende aanbesteding te winnen.

Nederland heeft de ambitie om AI en data als derde mainport te positioneren, naast Schiphol en de Rotterdamse haven [2]. Die ambitie vraagt om launching customers. Grote opdrachtgevers die durven te kiezen voor Nederlandse en Europese oplossingen, ook als die nog niet perfect zijn. De overheid kan die rol pakken.

Maar dan moet de inkoop wel meewerken. Bij reguliere ICT-opdrachten is weinig ruimte voor het innovatieve mkb [3]. Eisen rond omzet, track record en certificeringen vormen drempels die jonge bedrijven zelden kunnen nemen. Een kip-ei probleem dat de overheid zelf kan doorbreken.

Waar het wél anders kan

Er zijn voorbeelden van organisaties die bewust anders kiezen. Het Nationaal Archief ontwikkelt een Archiefassistent op Mistral, een Frans open-source model [1]. Een principiële keuze om grip te houden op de technologie.

Tolkie, een sociale onderneming uit Eindhoven, helpt gemeenten hun teksten toegankelijk te maken voor de 3,3 miljoen laaggeletterden in Nederland [4]. De tool draait op Europese servers. Meerdere gemeenten gebruiken het inmiddels. Het laat zien dat Nederlandse startups kunnen leveren wat de overheid nodig heeft.

Een respondent vat het samen. "Alleen maar ambtenaren gaan het niet redden. Alleen maar ondernemers gaan het niet redden. Je moet echt gezamenlijk optrekken." [1]

Het kruispunt

Van 8 naar 81 toepassingen in een jaar. De overheid experimenteert niet meer, maar bouwt. Gemeenten werken samen, organisaties delen kennis, en steeds vaker staat de maatschappelijke opgave centraal in plaats van de technologie.

De voorbeelden in dit artikel laten zien dat Nederlandse en Europese alternatieven er zijn. Het Nationaal Archief kiest bewust voor Mistral, Tolkie helpt gemeenten met toegankelijke teksten. De groei van 8 naar 81 is een mooie eerste stap. De volgende is dat de Nederlandse startup-industrie meer diensten van eigen bodem kan bieden en de overheid hier als launching customer gebruik van maakt. Zo kan ons ecosysteem gaan vliegen en versnellen we de ambitie om dé AI- en data-mainport van Europa te worden.